Με τις ΗΠΑ του Τραμπ να αποσύρονται από την αναπτυξιακή τους στρατηγική και την Κίνα, τη Ρωσία και τον Περσικό Κόλπο να προσφέρουν «βοήθεια» με αντάλλαγμα ορυκτά, η Ευρωπαϊκή Ένωση αναγκάζεται να επανεξετάσει το ρόλο της στην Αφρική – λιγότερη φιλανθρωπία, περισσότερες μπίζνες.
Από το τέλος της αποικιοκρατικής εποχής, η Ευρώπη αφιέρωσε μεγάλο μέρος της παρουσίας της στην Αφρική στην προώθηση κοινών αξιών και της ανάπτυξης – συχνά χωρίς να λαμβάνει υπόψη την απόδοση της επένδυσης. Αυτό οφειλόταν εν μέρει σε ενοχές για το αποικιοκρατικό παρελθόν, αλλά εξυπηρετούσε και έναν πιο πρακτικό σκοπό: την πρόληψη της μαζικής μετανάστευσης στην πηγή και την ενίσχυση υγειών αγορών με τις οποίες θα μπορούσε να εμπορεύεται. Έτσι, η Ευρώπη παρείχε οικονομική υποστήριξη σε κυβερνήσεις για να δημιουργήσουν συνθήκες ανάπτυξης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, όπως για παράδειγμα την ενδυνάμωση των γυναικών, την κατασκευή υποδομών ύδρευσης και αποχέτευσης, την ανάπτυξη αγροτικών περιοχών και την προώθηση δημοκρατικών διαδικασιών. Η στήριξη από τις Βρυξέλλες βασιζόταν σε δωρεές, ενώ την άμεση πολιτική και οικονομική στήριξη αναλάμβαναν κυρίως τα πρώην αποικιοκρατικά κράτη.
Παρόμοια ήταν και η στρατιωτική της πολιτική. Σε αντίθεση με τις ΗΠΑ, που προσφέρουν άμεση ασφάλεια με επιχειρήσεις drone, ειδικές δυνάμεις, αντιτρομοκρατικές επιχειρήσεις και φονική υποστήριξη, η Ευρώπη περιορίζεται σε εκπαιδευτικές αποστολές με αυστηρούς κανόνες εμπλοκής και κυρίως μη φονική βοήθεια. Οι αρχές που διέπουν τη δράση της είναι η ενίσχυση ικανοτήτων, η αναπτυξιακή βοήθεια και οι κοινές αξίες.
Η νέα τάξη
Ωστόσο, οι συνθήκες αλλάζουν ραγδαία, και οι δυτικοί ηγέτες αναγκάζονται να επανεξετάσουν την προσέγγισή τους προς την Αφρική. Η πιο ριζική αλλαγή ήρθε από την Ουάσινγκτον, που κατήργησε την USAID, τον μεγαλύτερο πάροχο διεθνούς βοήθειας παγκοσμίως, στον οποίο στήριζε και η Ευρώπη. Η διάλυσή του άφησε ένα τεράστιο κενό που οι Βρυξέλλες καλούνται να αποφασίσουν αν και πώς θα καλύψουν. Όπως και η ΕΕ, οι ΗΠΑ στόχευαν στην καλή διακυβέρνηση, το κράτος δικαίου, τα ανθρώπινα δικαιώματα, τη βιώσιμη ανάπτυξη, την ισότητα των φύλων, την εκπαίδευση, τη διαχείριση της μετανάστευσης και την πράσινη τεχνολογία. Η αποχώρηση των ΗΠΑ αφήνει στην Ευρώπη έναν νέο ανταγωνιστή στην ήπειρο: έναν παίκτη που φαίνεται να υιοθετεί καθαρά συναλλακτική προσέγγιση και να μην συνοδεύει τη βοήθειά του με τους περιορισμούς της Ευρώπης.
Παράλληλα, η Ευρώπη ανησυχεί όλο και περισσότερο για τις ευπάθειες στην εφοδιαστική αλυσίδα. Έχει προσπαθήσει να αποστασιοποιηθεί από τον ανανεωμένο ανταγωνισμό για επιρροή – και πόρους – στην Αφρική, κυρίως για να μη δεχτεί κατηγορίες περί επαναποικιοκρατίας. Όμως, δεν φαίνεται πλέον να έχει αυτή την πολυτέλεια. Ο Ευρωπαϊκός Νόμος για τις Κρίσιμες Πρώτες Ύλες του 2023 απαιτεί ανθεκτικότητα στην εφοδιαστική αλυσίδα και έναν βαθμό αυτάρκειας. Με τα ευρωπαϊκά αποθέματα στρατηγικών πρώτων υλών να εξαντλούνται, η ΕΕ εξαναγκάζεται να δημιουργήσει συμφωνίες εξόρυξης και επεξεργασίας με άλλες χώρες – και πολλές αφρικανικές χώρες, πλούσιες σε τέτοιες ύλες, έχουν ήδη αρχίσει να υπογράφουν συμφωνίες με τρίτες δυνάμεις.
Μία από αυτές είναι φυσικά η Κίνα. Το Πεκίνο δραστηριοποιείται στην Αφρική εδώ και χρόνια, εξασφαλίζοντας μεταλλευτικά συμβόλαια με αντάλλαγμα υποδομές. Τώρα, η Ρωσία, η Τουρκία, το Ιράν, η Σαουδική Αραβία, τα ΗΑΕ, η Ινδία και ακόμα και οι ΗΠΑ μπαίνουν στο παιχνίδι, επιδιώκοντας το δικό τους μερίδιο. Τα μέσα ποικίλλουν: δωροδοκίες, άνισες συμφωνίες υποδομών, υποσχέσεις προστασίας καθεστώτων – τίποτα από αυτά δεν συνάδει με τις αξίες της Ευρώπης. Έτσι, απομένει ελάχιστος χώρος για να εξασφαλίσει ανθεκτικές αλυσίδες εφοδιασμού.
Το μεταναστευτικό
Αλλαγές στη μετανάστευση οδηγούν επίσης την αλλαγή πορείας. Μετά την κρίση των μέσων της δεκαετίας του 2010, η Ευρώπη ανέθεσε τη φύλαξη των συνόρων σε χώρες της Βόρειας Αφρικής, με την υποστήριξη των ψηφοφόρων. Όμως τώρα είναι δύσκολο για τις κυβερνήσεις να δικαιολογήσουν δαπάνες για μια κρίση που δεν υφίσταται. Και όταν στερεύει η λαϊκή στήριξη, στερεύει και η χρηματοδότηση.
Τέλος, η αλλαγή σχετίζεται και με τη Γαλλία. Το Παρίσι υπήρξε η ανεπίσημη ηγεσία της εξωτερικής πολιτικής της ΕΕ, ειδικά για την Αφρική. Όμως, πολλές πρώην αποικίες γύρισαν την πλάτη στη Γαλλία και στράφηκαν σε δυνάμεις όπως η Ρωσία. Ως αποτέλεσμα, η Γαλλία δεν δίνει πλέον την ίδια προτεραιότητα στην ήπειρο.
Η νέα, πιο συναλλακτική στάση της Ευρώπης είναι εμφανής. Στη Σομαλία, η African Union Transition Mission έληξε τον Δεκέμβριο του 2024, και η νέα αποστολή δυσκολεύεται να βρει χρηματοδότηση, την ώρα που η αλ-Σαμπάμπ προελαύνει προς το Μογκαντίσου. Η απροθυμία της ΕΕ να συνεχίσει να βοηθά είναι ενδεικτική.
Οι λόγοι είναι πολλοί. Η περιοχή είναι πλέον πολυσύχναστη. Τουρκία και ΗΑΕ είναι παρόντα, πληρώνουν μισθούς στρατιωτών και η τουρκική εταιρεία SADAT εκπαιδεύει ειδικές δυνάμεις. Σε αντάλλαγμα, εξασφαλίζουν πρόσβαση σε αγορές και ενεργειακά συμβόλαια. Η ΕΕ, παρά τη γενναιοδωρία της, δεν αποκομίζει οικονομικά οφέλη.
Το Σαχέλ είναι ένα άλλο παράδειγμα. Από το 2014, η ΕΕ έχει δαπανήσει πάνω από 10 δισ. δολάρια για ασφάλεια και διπλωματία. Το αποτέλεσμα ήταν μερική αναχαίτιση των τζιχαντιστών, αλλά οι δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις εγκαταλείφθηκαν μόλις ήρθαν στην εξουσία χούντες. Η Ρωσία κάλυψε το κενό και ανταλλάσσει ασφάλεια με φυσικούς πόρους. Οι προσπάθειες εκδημοκρατισμού και οικοδόμησης κρατών μοιάζουν πλέον μάταιες.
Στη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό, το κράτος αδυνατεί να ασκήσει έλεγχο σε όλη τη χώρα. Η Ρουάντα κατηγορείται για στήριξη των ανταρτών M23, ενώ η Κίνα ελέγχει τα περισσότερα ορυχεία σπάνιων γαιών. Πριν τις εκλογές του 2023, ο πρόεδρος Tshisekedi είπε ότι οι συμφωνίες με την Κίνα πρέπει να επαναδιαπραγματευτούν. Λίγες εβδομάδες μετά, σταμάτησε να μιλά για το θέμα.
Η ΕΕ καταδίκασε τη Ρουάντα και εξετάζει κυρώσεις. Όμως, αν η Ρουάντα δεν πουλήσει στην Ευρώπη, έχει άλλους αγοραστές. Το 2024, η ΕΕ υποσχέθηκε στη Ρουάντα περίπου 935 εκατ. δολάρια για πρόσβαση σε κασσίτερο, βολφράμιο και χρυσό.
Ενώ η Ευρώπη αμφιταλαντεύεται για τις δημοκρατικές της αρχές, οι ΗΠΑ διαπραγματεύονται συμφωνία «ασφάλεια έναντι μεταλλευμάτων» με το Κονγκό μέσω ιδιωτικής εταιρείας του Erik Prince (Blackwater). Ρωσία και κράτη του Κόλπου κάνουν το ίδιο. Η Ευρώπη κινδυνεύει να μείνει εκτός παιχνιδιού – και χωρίς πρόσβαση στις πρώτες ύλες που χρειάζεται για τις υψηλές τεχνολογίες και την πράσινη μετάβαση.
Οι Βρυξέλλες νιώθουν πως πρέπει να επαναπροσδιορίσουν επειγόντως τον ρόλο τους στην Αφρική. Αυτό δεν σημαίνει πως θα εγκαταλείψουν πλήρως τις μεταπολεμικές πρωτοβουλίες. Αλλά σημαίνει πως ξέρουν ότι χρειάζεται να βρουν μια καλύτερη ισορροπία – αλλιώς θα μείνουν απ’ έξω.
