Η
Αθήνα τα τελευταία 90 χρόνια έχει απρόσκοπτη τροφοδοσία νερού και μάλιστα υψηλής ποιότητας. Η κατάσταση όμως δεν ήταν πάντα έτσι. Πριν από την κατασκευή του φράγματος του Μαραθώνα η πρωτεύουσα της Ελλάδας είχε εναλλακτικούς τρόπους τροφοδοσίας σε νερό, που δεν προσέγγιζαν όμως το σύστημα υδροδότησης που δημιουργήθηκε μετά την κατασκευή του.
Με αφορμή την ολοκλήρωση των 90 χρόνων (1929-2019) από τα Εγκαίνια των σπουδαίων έργων κατασκευής του Φράγματος, καθώς και της τεχνητής Λίμνης του Μαραθώνα, η ΕΥΔΑΠ για πρώτη φορά εκθέτει τεκμήρια από το Ιστορικό της Αρχείο, Αρχείο στο Κέντρο Πολιτισμού Ελληνικός Κόσμος, με δωρεάν είσοδο για το κοινό, προσφέροντας δίοδο γνώσης σε αδημοσίευτο υλικό.
Η ιστορία είναι πολύ πιο σύνθετη απ΄ ό,τι αρχικά φαίνεται. Η κατασκευή ενός τόσο μεγάλου έργου δεν ήταν απλή υπόθεση, ενώ για τα δεδομένα της εποχής, η υλοποίηση τόσο φράγματος όσο και των δικτύων μέσα σε τρία χρόνια αποτέλεσε άθλο.
Για το επίτευγμα αυτό, καθοριστικός παράγοντας ήταν ο Χένρι Ούλεν. Ναι! Η γνωστή στους παλαιότερους Ούλεν, προκάτοχος της σημερινής ΕΥΔΑΠ ήταν η εταιρία ύδρευσης που κατασκεύασε το φράγμα του Μαραθώνα και έφερε το όνομα του ιδιοκτήτη της, το προφίλ του οποίου θα παρουσιάσουμε συνοπτικά παρακάτω.
Το φράγμα… μετ΄εμποδίων
Η κατασκευή του φράγματος οραματίστηκε και σχεδιάστηκε ήδη από το 1918, ωστόσο κρίθηκε παράνομο από τον τότε πρωθυπουργό Δημήτριο Γούναρη, επειδή δεν τελέστηκε ανοιχτός διαγωνισμός για την κατασκευή του. Λίγα χρόνια αργότερα, με την ατυχή για την Ελλάδα έκβαση του πολέμου, ακολούθησε ανταλλαγή πληθυσμών και συνεπώς η Αθήνα δέχτηκε μεγάλο αριθμό προσφύγων. Κατά τη δεκαετία του 1920 υπολογίζεται ότι εισέρευσαν περί το 1.300.000 πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία και συνεπώς οι ανάγκες για νερό πολλαπλασιάστηκαν δραματικά. Εν τω μεταξύ, η πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα ήταν κάθε άλλο παρά ήρεμη, καταγράφοντας την πτώση της μοναρχίας, την ίδρυση της Β΄ Ελληνικής Δημοκρατίας, αλλά και με το ένα πραξικόπημα να ακολουθεί το άλλο. Στη λήξη αυτής της περιόδου η χρόνια λειψυδρία και η πληθυσμιακή έκρηξη της πρωτεύουσας κατέστησαν την ανάγκη εκσυγχρονισμού της ύδρευσης Αθήνας, Πειραιά και των συνοικισμών τεράστια και πιεστική. Οι ανάγκες για νερό είχαν πενταπλασιαστεί και η ιδέα ενός φράγματος στον Μαραθώνα κατέστη εν τέλει η πλέον ιδεώδης λύση στο πρόβλημα.
Πηγή: Ιστορικό Αρχείο ΕΥΔΑΠ
Το 1923 το φράγμα εγκρίνεται και αποφασίζεται η άμεση κατασκευή του· κατόπιν διαγωνισμού εργολάβος αναλαμβάνει η αμερικανική εταιρεία Ούλεν, η οποία και υπογράφει συμβόλαιο με το ελληνικό δημόσιο και την Τράπεζα των Αθηνών στις 22 Δεκεμβρίου 1924. Η ανάθεση περιλαμβάνει την κατασκευή του φράγματος, μια τεχνητή λίμνη, έναν αγωγό 21.500 μ. καθώς και αντλιοστάσιο. Η Βουλή των Ελλήνων εγκρίνει το μεγαλόπνοο έργο και συνάμα αποφασίζει την ίδρυση της Ελληνικής Εταιρείας Ύδρευσης (ΕΕΥ), ρόλος της οποίας είναι η επίβλεψη της κατασκευής καθώς και η παροχή ύδρευσης για την Αθήνα και άλλες πόλεις.
Ούτε το νερό ήταν πάντα… νερό
Λέμε «νερό», αλλά οι αρχαίοι της κλασικής εποχής έλεγαν «ύδωρ», όπως και παλιότερα, την εποχή του Ομήρου. Τη λέξη την κράτησε ζωντανή η καθαρεύουσα, έστω κι αν κανείς ποτέ δεν ζήτησε «ύδωρ» για να πιει, κυρίως σε σύνθετα και παράγωγα, από το υδραγωγείο και την ύδρευση ως τις νεότατες υδατοκαλλιέργειες, ή το βαρύ ύδωρ της χημείας, ή την Εταιρεία Υδάτων. Έτσι λεγόταν παλιότερα η ΕΥΔΑΠ, η οποία ακόμα πιο παλιά λεγόταν Ούλεν, από το όνομα της αμερικάνικης εταιρείας του κ. Henry Ulen, που κατασκεύασε το δίκτυο ύδρευσης της πρωτεύουσας και μας χάρισε το σιντριβάνι του Ζαππείου, όπου μάλιστα τοποθετήθηκε η επιγραφή «Ο πίδαξ ούτος εδωρήθη τω ελληνικώ έθνει…».
Το νερό, δεν ήταν πάντα νερό, αλλά ως λέξη δημιουργήθηκε από την ανάγκη των Αθηναίων να περιγράψουν το “φρέσκο” ύδωρ. Πρόκειται για το “νεαρόν” ύδωρ, το οποίο με το πέρασμα των χρόνων και μέσω της παραφθοράς κατέστη… “νηρόν” και σήμερα νερό!
Το ύδωρ έγινε νερό τους πρώτους μετά Χριστόν αιώνες. Το τρεχούμενο, το φρέσκο νερό, οι αρχαίοι το έλεγαν «νεαρόν ύδωρ» ή «νηρόν ύδωρ» με τη συναίρεση. Ο Φρύνιχος, ο πρώτος «λαθοθήρας» στην ιστορία της ελληνικής γλώσσας δεν αγαπούσε τις καινοτομίες, και δεν ήθελε να λένε «νηρόν» το φρέσκο νερό, και διέταζε τους μαθητές του: «Νηρόν ύδωρ ουκ είποις, αλλά πρόσφατον, ακραιφνές». Ωστόσο, ο όρος επικράτησε και η έκφραση «νηρόν ύδωρ» καθιερώθηκε. Στη συνέχεια το ουσιαστικό (ύδωρ) έφυγε και το επίθετο (νηρόν) μετατράπηκε σε ουσιαστικό και έτσι προέκυψε το «νερό» που ξέρουμε όλοι σήμερα.
Ακριβό αλλά αναγκαίο… το φράγμα
Το κόστος τέθηκε σύντομα εκτός προϋπολογισμού και, καθώς η Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος αδυνατούσε να το χρηματοδοτήσει, το ελληνικό δημόσιο σύνηψε δάνειο 10.000.000 δολαρίων με την κατασκευάστρια εταιρεία. Υπό την εποπτεία της ΕΕΥ, δημιουργήθηκε έτσι μια κοινοπραξία μεταξύ της Ούλεν, της Τράπεζας των Αθηνών και το ελληνικό δημόσιο.
Τα θεμέλια του νεόδμητου φράγματος εγκαινίασε τον Οκτώβριο του 1926 ο τότε πρωθυπουργός Αλέξανδρος Ζαΐμης. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος έδωσε επίσης το παρόν στην τελετή. Τα τρία επόμενα χρόνια συνεχίστηκε η κατασκευή, απασχολώντας γύρω στους 450 εργάτες και το 1929 ο ταμιευτήρας άρχισε να γεμίζει· οι εργασίες ολοκληρώθηκαν πλήρως τον Μάιο του 1931. Έναν χρόνο μετά τα εγκαίνια, η σήραγγα Μπογιατίου μετέφερε 500 γαλόνια νερό/δευτερόλεπτο, από τον Μαραθώνα στις υδρευτικές εγκαταστάσεις του Γαλατσίου. Η όλη εγκατάσταση χρησιμοποιούνταν μέχρι και το 1959, οπότε και κρίθηκε σκόπιμη η άντληση νερού από τη λίμνη Υλίκη.
Πηγή: Ιστορικό Αρχείο ΕΥΔΑΠ
Ο “άθλος” του φράγματος
Το φράγμα του Μαραθώνα θεωρήθηκε μείζον κατασκευαστικό έργο για την εποχή του, συμβολίζοντας τον εκσυγχρονισμό της χώρας. Λόγω της εγγύτητάς του με την πόλη του Μαραθώνα, προβλήθηκε έντονα η αρχαιολογική αξία της περιοχής, ενώ η σύγχρονη κατασκευή -η μεγαλύτερη των Βαλκανίων στις ημέρες του- σηματοδότησε το συνεχές του ελληνικού πολιτισμού από την αρχαιότητα μέχρι τις ημέρες μας, αλλά και την ανθρώπινη επιβολή έναντι της φύσης. Ένα αντίγραφο του Θησαυρού των Αθηναίων στη βάση του φράγματος, συμβολίζει τη σύνδεση αυτή του παρελθόντος με το παρόν, συνοδευόμενο από αναθηματική επιγραφή. Η δε πρόσοψη του φράγματος καθώς και άλλες εμφανείς κατασκευές επενδύθηκαν με πεντελικό μάρμαρο, το κατ’ εξοχήν υλικό κατασκευής του Παρθενώνα.
Πηγή: Ιστορικό Αρχείο ΕΥΔΑΠ
Το φράγμα προκάλεσε… σεισμό!
Τόσο κατά τη διάρκεια της κατασκευής, όσο και κατά την πλήρωση του ταμιευτήρα, σημειώθηκε αρκετές φορές σεισμική δραστηριότητα, το επίκεντρο της οποίας ήταν πάντα σε ακτίνα 15 χλμ από το φράγμα. Οι πρώτοι σεισμοί έγιναν αισθητοί το 1931, ενώ το 1938 καταγράφηκαν δύο σεισμοί άνω των 5 βαθμών στην κλίμακα Ρίχτερ. Οι περισσότεροι απ’ αυτούς τους σεισμούς σχετίζονται με την ταχεία πλήρωση του ταμιευτήρα και είναι η πρώτη καταγεγραμμένη περίπτωση πρόκλησης σεισμού από τη συγκεκριμένη ανθρώπινη δραστηριότητα.
Ποιος ήταν ο HenryUlen;
Ο Ulen δεν ήταν μηχανικός- τελείωσε το σχολείο, έδωσε εξετάσεις και πήρε άδεια άσκησης δικηγόρου, μετά ασχολήθηκε με το χρηματιστήριο και, τελικά, αναδείχτηκε ως κατασκευαστής σε τεχνικά έργα. Δημιούργησε μια πολύ μεγάλη εταιρεία, η οποία ειδικευόταν στους σιδηροδρόμους και τα υδραυλικά έργα- σε αυτούς τους δύο τομείς ανήκαν εν πολλοίς τα μεγάλα τεχνικά έργα αυτής της περιόδου. Εργοτάξια της εταιρείας Ulen υπήρχαν στην Μπογκοτά, στην Περσία, στην Ανατολική Ευρώπη.
Τα υδραυλικά συστήματα, δίκτυα διανομής νερού της Ulen δηλαδή, είχαν τότε στηθεί σε περισσότερες από δέκα πόλεις και περιοχές σε όλο τον κόσμο. Το φράγμα του Μαραθώνα και το δίκτυο ύδρευσης της Αθήνας, το ελληνικό εργοτάξιο της Ulen, ήταν ένα από αυτά.
Το φράγμα σε αριθμούς
- Το φράγμα έχει ύψος 54 μ., μήκος 285 μ., πλάτος κορυφής 4,5 μ. και πλάτος βάσης 28 μ., ενώ κατατάσσεται στα φράγματα βαρύτητας.
- Η απορροή του βρίσκεται στο νότιο σκέλος του και έχει δυνατότητα αποβολής 520 κ.μ./δευτερόλεπτο. Υψομετρικά, τοποθετείται στα 223 μ. πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας, ενώ η κορυφή του μετρά 227 μ.
- Από το φράγμα προκύπτει ταμιευτήρας χωρητικότητας 41.000.000 κ.μ., από τα οποία τα 34.000.000 είναι διαθέσιμα. Το βάθος του ταμιευτήρα φτάνει τα 54 μ., ενώ η επιφάνεια μετρά περί τα 2,45 τ.χλμ. εμβαδού.
- Το φράγμα τοποθετείται στους πρόποδες μιας λεκάνης απορροής, η οποία δέχεται ετησίως περί τα 14.400.000 κ.μ. νερού κατακρημνίσεων, από τα οποία τα 12.000.000 συγκεντρώνονται στον ταμιευτήρα. Η μέση ποσότητα κατακρημνίσεων στον ταμιευτήρα ετησίως φτάνει τα 580 χιλιοστά.
Η έκθεση της ΕΥΔΑΠ
Η έκθεση της ΕΥΔΑΠ, που αναδεικνύει για πρώτη φορά το σύνολο της ιστορίας του φράγματος του Μαραθώνα, πολιτικής, κοινωνικής και κατασκευαστικής, πραγματοποιείται στο Κέντρο Πολιτισμού «Ελληνικός Κόσμος» (Πειραιώς 254, Ταύρος), από τις 12 Νοεμβρίου 2019 έως 29 Μαρτίου 2020, αποτελούμενη από στοιχεία του τεκμηριωμένου υλικού του Ιστορικού Αρχείου της ΕΥΔΑΠ.
Η έκθεση περιλαμβάνει:
- Φωτογραφικό υλικό (σε έντυπη και ψηφιακή παρουσίαση).
- Αρχιτεκτονικά Σχέδια και Χάρτες (σε έντυπη και ψηφιακή παρουσίαση).
- Έγγραφα τεκμήρια (Συμβάσεις, επιστολές και άλλα επίσημα έγγραφα, βιβλία).
- Αντικείμενα, όπως εργαλεία χρήσης της κατασκευής και της καθημερινής ζωής του Φράγματος του Μαραθώνα στα τέλη της δεκαετίας 1920.
- Τρισδιάστατη αναπαράσταση της κατασκευής του Φράγματος του Μαραθώνα.
- Κινηματογραφική ταινία μικρού μήκους της εποχής με πλάνα από τις φάσεις του εργοταξίου του Φράγματος του Μαραθώνα. Τα πλάνα είχαν γυριστεί με την τεχνική του βωβού κινηματογράφου, έχουν μονταριστεί για το σκοπό της έκθεσης και έχουν επενδυθεί ηχητικά.
Η έκθεση βασίζεται σε τρεις κεντρικές θεματικές ενότητες, οι οποίες αναπτύσσουν τις παρακάτω υποενότητες:
- Πως έπιναν νερό οι Αθηναίοι πριν από το Φράγμα του Μαραθώνα
- Επιστήμη και τεχνολογία στην υπηρεσία της υγιεινής
- Ο κόσμος τον Μεσοπόλεμο
Η υδροδοτική κατάσταση της Αθήνας από τη σύσταση του νέου ελληνικού κράτους.
Η είσοδος είναι ελεύθερη στο ευρύ κοινό.
Επιμέλεια έκθεσης: Ερατώ Κουτσουδάκη
Ώρες και ημέρες λειτουργίας Έκθεσης:
Δευτέρα Κλειστά
Τρίτη, Τετάρτη, Πέμπτη 9:00-13:30
Παρασκευή 9:00-20:00
Σάββατο 11:00-16:00
Κυριακή 10:00-18:00
Περισσότερες πληροφορίες στο
https://www.facebook.com/events/572195596861034/ και στο https://www.eydap.gr
Ιστορικό Αρχείο
Στο Ιστορικό Αρχείο της ΕΥΔΑΠ διασώζονται ποικίλης μορφής τεκμήρια, τα οποία αποτυπώνουν την πολυετή ιστορία και διαδοχική λειτουργία της Εταιρείας (μέσω της Ελληνικής Εταιρείας Υδάτων των Πόλεων Αθηνών-Πειραιώς και Περιχώρων και του Οργανισμού Αποχετεύσεως Πρωτευούσης),καθώς και τη σχέση της εξέλιξης του υδροδοτικού και αποχετευτικού συστήματος με την ανάπτυξη της Αθηναϊκής κοινωνίας.
Το 2016 συστάθηκε η Υπηρεσία Εταιρικής Υπευθυνότητας & Ιστορικού Αρχείου η οποία είναι αρμόδια για τη συγκέντρωση, φύλαξη, διαχείριση και αξιοποίηση (καταγραφή, τεκμηρίωση, ψηφιοποίηση βάσει διεθνών προτύπων, δημιουργία κατάλληλων συνθηκών διατήρησης) του Ιστορικού Αρχειακού Υλικού της ΕΥΔΑΠ. Υπάγεται στη Διεύθυνση Επικοινωνίας & Εταιρικών Σχέσεων. Το έργο του Ιστορικού Αρχείου εντάσσεται στο πλαίσιο των δράσεων του Δικτύου Πολιτισμού της ΕΥΔΑΠ.
Το Δίκτυο Πολιτισμού εκφράζει την ευρύτερη προσπάθεια της ΕΥΔΑΠ, για την ανάπτυξη μίας ενιαίας πολιτιστικής ταυτότητας και πολιτικής, με στόχο την παραγωγή δράσεων που προάγουν την ιστορία της και τροφοδοτούν με εκπαιδευτικές και πολιτιστικές παροχές το δίκτυο της κοινωνίας.
Η ορθή διαχείριση του αρχειακού υλικού ιστορικής σημασίας αποτελεί εργαλείο για τη μελέτη της ιστορίας της Ελλάδας, την εύκολη πρόσβαση στη γνώση και την αξιοποίηση του. Στο πλαίσιο αυτό, η ΕΥΔΑΠ διαθέτει «Πολιτική Διαχείρισης Ιστορικού Αρχείου», στην οποία μεταξύ άλλων περιλαμβάνονται και οι διαδικασίες διαχείρισης, απόκτησης και πρόσβασης του κοινού σε αυτό.
