Το σενάριο περαιτέρω κλιμάκωσης έντασης επανέρχεται επί τάπητος, εξαιτίας της νέας ενεργειακής συμφωνίας Τουρκίας – Λιβύης αυτό το μήνα, στη βάση του προϋπάρχοντος Μνημονίου και της Συμφωνίας Οριοθέτησης Θαλασσίων Ζωνών, μεταξύ των δύο χωρών, το σύνολο των οποίων αμφισβητεί η Ελλάδα.
Αν και σύμφφωνα με όλα τα διεθνή, ελληνικά και τουρκικά think tank και τους διπλωμάτες, μια τέτοια προοπτική δεν συγκεντρώνει ιδιαίτερες πιθανότητες, η διαρκώς οξυνόμενη ρητορική σε πολιτικό επίπεδο, η διεύρυνση του πλαισίου αντιπαράθεσης και επιχειρησιακών προκλήσεων, αποτελούν ενδείξεις που δεν μπορούν να αγνοηθούν, ιδιαίτερα καθώς αμφότερες οι χώρες έχουν εισέλθει σε παρατεταμένη και εξαιρετικά αβέβαιη προεκλογική περίοδο.
Η ενεργειακή «συμφωνία» της Τουρκίας με την Τρίπολη αυτόν τον μήνα εντείνει τους κινδύνους ανοιχτής σύγκρουσης μεταξύ Άγκυρας και Αθήνας, υποστηρίζει το Politico. Ωστόσο, δεν είναι το μόνο σημείο τριβής στις διμερείς σχέσεις. Αυτό που ανησυχεί η απόφαση της Τουρκίας να μεταφέρει το πεδίο της αντιπαράθεσης από το Νότιο Αιγαίο και την ανατολική Μεσόγειο, στο Λιβυκό Πέλαγος. Οι κινήσεις αυτές δεν ήταν ιδιαίτερα ανησυχητικές, όμως, αν οι κυβερνήσεις των δύο χωρών δεν είχαν μπει στην παγίδα του Χομπς, δηλαδή σε μια άνευ προηγουμένου ένταση με διαρκείς εξάρσεις και κλιμακώσεις και ταυτόχρονα σε έναν τρομακτικό εξοπλιστικό ανταγωνισμό.
Σε τέτοιες συνθήκες, η λογική του προληπτικού πλήγματος κερδίζει πάντα έδαδος. Η Τουρκία, έχει το παρελθόν της εισβολής στη Συρία, στην Κύπρο και την ένταση των Ιμίων, ενώ σε αυτή τη φάση αν και επιχειρεί να παίξει εξισοροπιστικό ρόλο στον πόλεμο της Ουκρανίας και στις σχέσεις ΗΠΑ – Ρωσίας, “γοητεύεται” από τον αναθεωρητισμό της Ρωσίας.
Η Ελλάδα, από την άλλη πλευρά, έχει επιλέξει στρατηγική διεθνούς υπονόμευσης της Άγκυρας, επιχειρώντας με μια εκτεταμένη εκστρατεία να lobbying να εκμεταλλευτεί φλεγμονές στις σχέσεις της Άγυρας με την Ουάσιγκτον και άλλες μεγάλες χώρες. Την ίδια στιγμή όμως, αγνοεί ότι η Τουρκία ενώ με το ένα χέρι εξοπλίζεται και με το άλλο σκάβει παγίδες, με το στόμα καλεί σε διάλογο, κερδίζοντας σε πολλές περιπτώσεις τις εντυπώσεις και το “αυτί” εταίρων και συμμάχων.
Σε ένα τέτοιο τοπίο η παρατεταμένη, κρίσιμη και έντονη προεκλογική περίοδος μπορεί να αποδειχθεί θρυαλλίδα εκρήξεων, οι οποίες θα μπορούσαν να λάβουν απρόβλεπτες διαστάσεις. Από μόνα τους, τα σενάρια αυτά προσφέρουν και στις δύο κυβερνήσεις συσπείρωση και πόλωση, συμβάλλοντας έτσι στον περιορισμό εκκροών. Καθώς όμως οι ισορροπίες είναι λεπτές, ο διεθνής παράγοντας επικεντρωμένος σε άλλες περιοχές και οι στρατιωτικοί διαθέτουν νέα… παιχνίδια, πολλά πράγματα μπορούν να πάνε στραβά, ανά πάσα στιγμή.
Auditor’s note: Way out
Η ανάδειξη του θέματος από το Politico και οι προσπάθειες της Αθήνας να στρέψουν Ουάσιγκτον και Βρυξέλλες τα βλέμματα στο Αιγαίο, μπορεί να αποδειχθούν καταλυτικά για την πρόληψη τέτοιων εντάσεων. Η Άγκυρα έχει δείξει όμως, όπως και με την Αγιά Σοφιά, ότι την απασχολεί περισσότερο να προβάλλει εικόνα περιφερειακής υπερδύναμης και πλήρους αυτονομίας, αντιδρώντας επθετικά σε προσπάθειες χαλιναγώγισής της, γεγονός που προκαλεί προβληματισμό για τον ενδεχόμενο ανεπιθύμητο αντίκτυπο των διεθνών παρεμβάσεων.Διέξοδοι υπάρχουν ακόμα. Ακόμα κι αν σε πολιτικό επίπεδο η εμπιστοσύνη έχει διαρραγεί οι διπλωμάτες και οι στρατιωτικοί διαθέτουν κοινές αναφορές και διαύλους που μπορούν να αποτρέψουν -αν όχι να προλάβουν- έκρυθμες καταστάσεις.
Εσχάτως, αναπτύσσονται και άλλα κανάλια επικοινωνίας, διακίνησης πληροφοριών και ανάληψης κοινών -αν όχι συντεταγμένων δράσεων- για την επαναπροσέγγιση των δύο χωρών. Τα ανοιχτά προβλήματα του προσφυγικού – μεταναστευτικού, της ενεργειακής κρίσης και των διαρκώς μεταβαλλόμενων γεωοικονομικών ισορροπιών στην ευρύτερη περιοχή, μπορούν εύκολα να αναδειχθούν σε πεδία συνεργασίας.
Η disaster diplomacy, την οποία έχουν συχνά εκμεταλλευτεί τόσο οι υπουργοί Εξωτερικών των δύο χωρών, όσο και οι ηγέτες τους, μπορεί να παίξει ενεργό ρόλο στην πρόληψη. Ακόμα κι αυτή ξεκινά από χαμηλότερο επίπεδο, μπορεί να οδηγήσει σε σημαντικούς και αμοιβαία επωφελείς συμβιβασμούς. Αν σε αυτά προστεθούν οικονομικά κίνητρα, τότε, μπορεί η τακτική από “καρότο και μαστίγιο” να μετεξελιχθεί σε “διπλό καρότο” και να αποδόσει στη διεθνή διπλωματία εύσημα και ένα νέο κεφάλαιο…
Background story
Στις 3 Οκτωβρίου, η Τουρκία υπέγραψε μια προκαταρκτική συμφωνία με την κυβέρνηση της Τρίπολης της Λιβύης για έρευνες πετρελαίου και φυσικού αερίου στα ανοιχτά της Λιβυκής ακτής, χωρίς να διευκρινίσει εάν οι έρευνες θα πραγματοποιηθούν σε ύδατα νότια της Ελλάδας, όπου η Αθήνα λέει ότι οι Τούρκοι δεν έχουν δικαίωμα να βρίσκονται. Ο υπουργός Εξωτερικών της Ελλάδας Νίκος Δένδιας κατηγόρησε την Τουρκία ότι εκμεταλλεύεται «την ταραγμένη κατάσταση στη Λιβύη για να αποσταθεροποιήσει περαιτέρω την ασφάλεια στην περιοχή της Μεσογείου και να δημιουργήσει μια περιφερειακή ηγεμονία».
Αυτό το σύμφωνο Άγκυρας-Τρίπολης έρχεται σε μια ιδιαίτερα κρίσιμη στιγμή, η οποία επιδεινώνεται από το γεγονός ότι η Ελλάδα, η Τουρκία και η Κύπρος θα διεξαγάγουν εκλογές το επόμενο έτος.
Υποτιμημένο σενάριο
Αν και Ελλάδα και Τουρκία αλληλοκατηγορούνται τακτικά για προκλήσεις πάνω από το Αιγαίο με μαχητικά αεροσκάφη, η ρητορική έχει φτάσει πλέον σε ανησυχητικά επίπεδα. Τον περασμένο μήνα, ο Τούρκος πρόεδρος Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν προειδοποίησε ότι οι δυνάμεις του θα μπορούσαν «να έρθουν ξαφνικά μια νύχτα».
«Ο κόσμος υποτιμά τις πιθανότητες σύγκρουσης και υπάρχει η αίσθηση μεταξύ των ΗΠΑ και της ΕΕ ότι έχουμε δει αυτή την ταινία στο παρελθόν και τίποτα δεν αλλάζει πραγματικά. Δεν ξέρω αν ισχύει πια αυτό», είπε ο Ryan Gingeras, καθηγητής στο τμήμα Υποθέσεων Εθνικής Ασφάλειας στο Naval Postgraduate School στην Καλιφόρνια. Σημείωσε ότι αυτό δεν σημαίνει ότι ο πόλεμος είναι επικείμενος ή πιθανός, αλλά ότι η στρατιωτική αντιπαράθεση είναι πλέον πιο πιθανή.
«Η ισορροπία δυνάμεων τώρα θεωρείται ότι είναι υπέρ της Τουρκίας, περισσότερο από ό,τι πριν. Η Τουρκία έχει πάει σε πόλεμο πολλές φορές από το 2016 και έχει επικρατήσει. Έχει αποδείξει ότι είναι σε θέση να αλλάξει τις πολιτικές συνθήκες με στρατιωτικές επεμβάσεις σε πολλά μέτωπα».
Θρυαλλίδα
Ενόψει των εκλογών τον Ιούνιο, ο Ερντογάν, το κόμμα του οποίου δεν έχει πλειοψηφική υποστήριξη, στοχεύει να παγιδεύσει κάποιες ψήφους από το εθνικιστικό «Καλό Κόμμα».
«Αυτή την ευκαιρία μπορεί να του προσφέρει είτε η Ελλάδα είτε η Συρία», υποστήριξε ο Άγγελος Συρίγος, καθηγητής Διεθνούς Δικαίου και υφυπουργός Παιδείας. «Σε νομικούς όρους, υπάρχει η έννοια της “potential malice”. Η Αγκυρα μπορεί να μην έχει στόχο να σκοτώσει κανέναν, αλλά με την ακραία συμπεριφορά της θα μπορούσε να μας οδηγήσει σε πόλεμο».
Η κυβέρνηση της Ελλάδας βρίσκεται επίσης σε προεκλογική εκστρατεία και η εικόνα της πρόσφατα έχει πληγεί από το σκάνδαλο των παρακολουθήσεων.
«Οι εκλογές είναι διαβόητες για τη δημιουργία υπερβολικά έντονων συζητήσεων και νέων διαφωνιών», δήλωσε στο Politico ο Τούρκος πρέσβης στην Αθήνα Burak Özügergin. «Τον επόμενο χρόνο, με τις εκλογές στην περιοχή, μπορεί να έχουμε απλώς μια “τέλεια καταιγίδα”, όπως λένε. Αλλά κάθε άλλο παρά τέλειο θα ήταν, αν η ένταση ξεπεράσει ένα ορισμένο επίπεδο. Πρέπει πραγματικά να είμαστε σε εγρήγορση, γιατί τα πράγματα μπορούν να βγουν εκτός ελέγχου πολύ γρήγορα».
Η Αθήνα εξεπλάγην τον Νοέμβριο του 2019, όταν η Άγκυρα ανακοίνωσε ότι είχε υπογράψει «συμφωνία» με μία από τις δύο αντίπαλες κυβερνήσεις στη Λιβύη, αυτή στην Τρίπολη, για την οριοθέτηση νέων θαλάσσιων συνόρων. Η προτεινόμενη γραμμή σε αυτή τη συμφωνία μεταξύ Λιβύης και Τουρκίας βρίσκεται κοντά στην Κρήτη.
Αυτό το μνημόνιο κατανόησης επικυρώθηκε γρήγορα από το τουρκικό κοινοβούλιο, αλλά η κίνηση θεωρήθηκε από την Ελλάδα και την Κύπρο ως αρπαγή της θάλασσας. Η ΕΕ είπε ότι η συμφωνία παραβιάζει το δίκαιο της θάλασσας και τα κυριαρχικά δικαιώματα τρίτων κρατών, ενώ το Υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ τη χαρακτήρισε «μη βοηθητική και προκλητική».
Αντίθετα, ο Τούρκος πρέσβης Özügergin απάντησε ότι η συμφωνία του 2019 δεν θα έπρεπε να είχε προκαλέσει σοκ για τους Έλληνες, οι οποίοι είχαν πιέσει για το δικό τους έργο αγωγού με την Κύπρο και το Ισραήλ, με την ευλογία των ΗΠΑ -μια συμμαχία που ονομάστηκε 3+1.
«Η απόφαση να υπογραφεί το Μνημόνιο Συνεννόησης μεταξύ Τουρκίας και Λιβύης το 2019 δεν ελήφθη από τη μια μέρα στην άλλη, μάλλον ήταν μια σαφής και ξεκάθαρη αντίδραση σε ελιγμούς όπως ο μηχανισμός 3+1 και το σχέδιο EastMed, με το οποίο η Ελλάδα και οι Ελληνοκύπριοι προσπάθησαν να απωθήσουν την Τουρκία από την εξίσωση της Ανατολικής Μεσογείου», είπε ο Özügergin. «Πίστευε κανείς ότι θα καθίσουμε με τα χέρια μας σταυρωμένα και θα δεχτούμε να μας κλειδώσουν στη χερσόνησο της Ανατολίας;».
Ο ρόλος της Αιγύπτου
Η Ελλάδα και η Αίγυπτος προσπάθησαν να ανακτήσουν την πρωτοβουλία το 2020 με ένα σύμφωνο να ορίσουν τη δική τους αποκλειστική οικονομική ζώνη (ΑΟΖ) στην Ανατολική Μεσόγειο. Έλληνες διπλωμάτες είπαν ότι αυτό ουσιαστικά ακυρώνει τη συμφωνία του 2019 και, μετά τη συμφωνία της 3ης Οκτωβρίου, η Ελλάδα και η Αίγυπτος δήλωσαν ότι θα αντιταχθούν σε οποιαδήποτε δραστηριότητα σε αμφισβητούμενες περιοχές της Ανατολικής Μεσογείου.
Μεγάλο μέρος της αμφισβήτησης της «συμφωνίας» Αγκυρας – Τρίπολης πηγάζει από διαφωνίες σχετικά με το ποιος εκπροσωπεί τη νόμιμη κυβέρνηση στη Λιβύη. Η Άγκυρα υπέγραψε τη συμφωνία εξερεύνησής της με την κυβέρνηση που εδρεύει στην Τρίπολη, την οποία υποστηρίζει, αντί με μια αντίπαλη στρατιωτική διοίκηση που εδρεύει στη Βεγγάζη, στην ανατολική Λιβύη, από το 2014.
Το υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ είπε ότι η προσωρινή κυβέρνηση στην Τρίπολη περιορίζεται από το Λιβυκό Φόρουμ Πολιτικού Διαλόγου να μην υπογράψει νέες συμφωνίες. Η ανατολική κυβέρνηση χαρακτήρισε τη θαλάσσια συμφωνία παράνομη.
«Λοιπόν, είναι θεμιτό για την Ιταλία, την Αίγυπτο, τη Μάλτα και μια σειρά από άλλες χώρες να υπογράψουν δεκάδες συμφωνίες με την ίδια κυβέρνηση τον τελευταίο καιρό, και όχι θεμιτό για την Τουρκία; Αυτό δεν έχει νόημα», είπε ο Τούρκος πρέσβης.
Ελληνικές παλινδρομήσεις
Η ελληνική κυβέρνηση προσπάθησε να οικοδομήσει σχέσεις με την αντίπαλη κυβέρνηση της ανατολικής Λιβύης, με την ελπίδα να υπονομεύσει τη θαλάσσια συμφωνία Τουρκίας-Λιβύης του 2019. Τον Απρίλιο του 2021, ωστόσο, η Αθήνα πήρε νέο δρόμο και επιδίωξε να εξομαλύνει τις σχέσεις με την κυβέρνηση της Τρίπολης, ανοίγοντας ξανά την εκεί ελληνική πρεσβεία. Με λίγα αποτελέσματα. Ο νέος Έλληνας πρεσβευτής, ο οποίος έφτασε στην Τρίπολη νωρίτερα αυτό τον μήνα, ανακλήθηκε πίσω στην Αθήνα μετά τη συμφωνία, χωρίς να έχει προσκομίσει τα διαπιστευτήριά του και η πρεσβεία αποτελείται ουσιαστικά από έναν ακόλουθο Τύπου, σύμφωνα με Έλληνες αξιωματούχους.
Για την κυβέρνηση της Τρίπολης, η συμφωνία με την Άγκυρα σηματοδοτεί ότι η Τουρκία αναγνωρίζει την κυριαρχία της και τη νομιμότητά της ως αντιπροσωπευτική κυβέρνηση της Λιβύης.
Δεν είναι σαφές εάν η Τουρκία θα ξεκινήσει σύντομα τις εμπορικές γεωτρήσεις στις επίμαχες ζώνες, αλλά η Αθήνα αναμένει εξερεύνηση εντός της λιβυκής ΑΟΖ ως πρώτο βήμα.
